Η κατοχύρωση του επαγγέλματος της Μαίας, τα νομικά όρια άσκησης
του επαγγέλματός της, η ευθύνη για αμέλεια κατά τον νόμο και το κοινοδίκαιο.
Η προσφορά της μαίας στην κυπριακή κοινωνία χαρακτηρίζεται από γενική αναγνώριση και αποδοχή του κοινωνικού της ρόλου, ουσιαστική παρέμβαση στη σταθερή μείωση των ποσοστών περιγεννητικής θνησιμότητας των βρεφών και των μητέρων, συμβολή στην παγίωση θετικής στάσης απέναντι στον μητρικό θηλασμό αλλά, δυστυχώς, και σοβαρή, μακρόχρονη υποβάθμιση από την πολιτεία της ανάγκης για προστασία της μέσα από νομοθετική κατοχύρωση του επαγγέλματός της. Αν και υπήρξαν στην Κύπρο νομοθετικές ρυθμίσεις για τη μαιευτική από το 1932, πριν δηλαδή από την όποια νομοθετική ρύθμιση της νοσηλευτικής, μόλις φέτος τέθηκαν σε ισχύ σαφείς νομοθετικές διατάξεις με βάση τις οποίες καθιερώνεται, μερική έστω, διάκριση μεταξύ μαιευτικής και νοσηλευτικής, ενώ επιτρέπεται η άσκηση της μαιευτικής μόνο από επαγγελματία που κατέχει ισχύουσα άδεια από την αρμόδια αρχή.
Σε κάθε περίπτωση, η αποστολή και το γνωστικό αντικείμενο της Μαιευτικής παραµένει διπλό, δηλαδή ο άνθρωπος τη στιγμή που συναντά τον κόσμο, αλλά και η γυναίκα την ώρα της εκπλήρωσης του υπέρτατου ρόλου της. Η μαιευτική πρακτική είναι μια εξόχως διαπροσωπική διεργασία που στοχεύει στην οµαλή προσαρμογή των ατόµων σε ιδιάζουσες καταστάσεις και στην εξασφάλιση και διασφάλιση αποδεκτών συνθηκών υγιεινής και υγείας, καθώς και στην εκπαίδευση της μητέρας για ορθή και ασφαλή ανάληψη του ρόλου της.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι φέτος έχουν εκσυγχρονιστεί και οι νομοθετικές διατάξεις που διέπουν τον πειθαρχικό έλεγχο της μαίας, ενώ με Κανονισμούς εισάγονται, ο Κώδικας Μαιευτικής Δεοντολογίας, ο Κώδικας Πρότυπης Επαγγελματικής Συμπεριφοράς των Μαιών και ο Κώδικας Επαγγελματικών Αρμοδιοτήτων και Υποχρεώσεων των Μαιών.
Έχοντας υπόψη τις φετινές νομοθετικές εξελίξεις, θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι έχει δημιουργηθεί πλαίσιο μερικής νομοθετικής κατοχύρωσης του επαγγέλματος της μαίας στην Κυπριακή Δημοκρατία. Υπάρχει όμως ακόμα δρόμος μέχρι την πλήρη νομοθετική κατοχύρωση, δρόμος που θα αποδειχθεί μακρύτερος ή συντομότερος ανάλογα και με τη δική σας συνεχή προσπάθεια και διεκδίκηση.
Παρά ταύτα θα έλεγα ότι τα όρια άσκησης της μαιευτικής δεν είναι, και ίσως ποτέ δεν θα μπορούσαν πρακτικά να είναι, απόλυτα διακριτά από τα όρια άσκησης της ιατρικής, με αποτέλεσμα να συνεχίζει να υφίσταται ο κίνδυνος, μικρότερος βέβαια από πριν, για στοιχειοθέτηση αμέλειας από ποινική ή αστική άποψη εναντίον μαίας, για πράξεις ή παραλείψεις της που δυνατό να εκφεύγουν των ορίων της δικής της αρμοδιότητας.
Πάγιες ενέργειες, που μπορεί εθιμικά να εκλαμβάνονται ως καλή μαιευτική πρακτική, μπορεί να μπουν ξαφνικά κάτω από το μικροσκόπιο μιας νομικής διερεύνησης, με τη μαία να πρέπει να πείσει για την επιστημονική και πρακτική ορθότητα αυτών των ενεργειών, να αποδείξει ότι βρίσκονται μέσα στα πλαίσια της αναμενόμενης επιμέλειας, στα όρια των επαγγελματικών κανόνων και οδηγιών, αλλά και να αποσείσει την σκιά για τυχόν εσφαλμένους χειρισμούς.
Κυρίαρχος λόγος με βάση τον οποίο μια μαία μπορεί να αποτελέσει υποκείμενο διερεύνησης είναι η ενδεχόμενη ευθύνη για αμέλεια, από τη νομική της βέβαια άποψη. Η ευθύνη θα μπορούσε να έχει πειθαρχική, ποινική ή αστική διάσταση ή να συνδυάζει δυο τουλάχιστον από αυτές. Τι είναι όμως «αμέλεια από νομική άποψη»; Ας δούμε τον ορισμό για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το εύρος και το βάθος της σημασίας του.
Η αμέλεια στην περίπτωση επαγγελματία, όπως είναι φυσικά η μαία, συνίσταται στην παράλειψη καταβολής τέτοιας δεξιότητας ή επιμέλειας σχετικά με την άσκηση του επαγγέλματος, την οποία θα κατέβαλλε κάτω από τις δοσμένες σε κάθε περίπτωση περιστάσεις λογικός, συνετός άνθρωπος ο οποίος κατέχει τα προσόντα για την άσκηση αυτού του επαγγέλματος.
Αμέλεια στοιχειοθετείται αν συντρέχουν αθροιστικά οι ακόλουθες προϋποθέσεις:
- Να υφίσταται υποχρέωση για επίδειξη επιμέλειας και φροντίδας από την μαία προς την γυναίκα και το νεογέννητο, για την προστασία τους.
- Να υπάρξει παράβαση της υποχρέωσης αυτής.
- Να μπορεί να αποδειχτεί ότι τυχόν ζημιά/βλάβη που έχει υποστεί η γυναίκα ή το νεογέννητο είναι το αποτέλεσμα της ζημιογόνου ενέργειας της μαίας και είναι άμεσα συνδεδεμένη με αυτή.
Θα πρέπει βέβαια να υπογραμμίσω ότι, ειδικά στην περίπτωση της επαγγελματικής αμέλειας είναι πολύ δύσκολο να τεθούν τα όρια, πέρα από τα οποία η ενέργεια ή παράλειψη του επαγγελματία μπορεί να χαρακτηριστεί αμελής.
Ένας δικηγόρος που αναλαμβάνει να χειριστεί μιαν υπόθεση ενώπιον του δικαστηρίου, δεν εγγυάται την επιτυχή για τον πελάτη του έκβαση της υπόθεσης, ούτε και μπορεί να θεωρηθεί αμελής από μόνο το λόγο ότι η έκβαση της υπόθεσης ήταν αρνητική για τον πελάτη του.
Ένας γιατρός που αναλαμβάνει τη θεραπεία κάποιου ασθενούς, δεν αναμένεται να εγγυηθεί την επιτυχή αποθεραπεία του ασθενούς, ούτε και αποδεικνύεται αμέλεια από μέρους του από μόνο το λόγο ότι ο ασθενής δεν έχει αποθεραπευτεί.
Και οι δυο επαγγελματίες όμως έχουν υποχρέωση να επιδείξουν την επιμέλεια, δεξιότητα και φροντίδα, την οποία ένας μέσος αντίστοιχος επαγγελματίας επιδεικνύει σε παρόμοια περίπτωση.
Για παράδειγμα, φαίνεται εκ πρώτης όψεως να φέρει ευθύνη για αμέλεια μια μαία η οποία, ενεργώντας εκτός συγκεκριμένων επαγγελματικών κανόνων και οδηγιών, κάνει λάθος στη σήμανση κάποιων νεογέννητων με αποτέλεσμα την παράδοση βρεφών σε λάθος οικογένειες. Η εν λόγω αμέλεια, αν αποδειχτεί, μπορεί να πάρει τη μορφή ποινικής, πειθαρχικής ή και αστικής καταδίκης.
Είναι βέβαια προφανές ότι τα επίπεδα απόδειξης της αμέλειας διαφέρουν σε καθένα από τους τρεις τομείς νομικού ελέγχου.
- Στον ποινικό τομέα, δηλαδή στη διαδικασία απαγγελίας κατηγορίας και εκδίκασης ενώπιον δικαστηρίου για παράβαση νόμου, η αμέλεια του επαγγελματία πρέπει να αποδειχθεί «πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας» (beyond any reasonable doubt).
- Στον πειθαρχικό τομέα, δηλαδή στη διαδικασία εκδίκασης παράβασης καθήκοντος ενώπιον πειθαρχικής αρχής, η αμέλεια του επαγγελματία πρέπει μεν να αποδειχθεί «πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας», υπεισέρχεται όμως ταυτόχρονα και το στοιχείο της εφαρμογής κανόνων και διαδικασιών που επιβάλλονται από την εργοδοσία.
- Τέλος, στον αστικό τομέα, δηλαδή στη διαδικασία δικαστικής διεκδίκησης αποζημιώσεων για ζημιογόνα πράξη ή παράλειψη, η αμέλεια του επαγγελματία μπορεί να αποδειχθεί σχετικά πιο εύκολα, αφού πρέπει να αποδειχθεί «πάνω στο ισοζύγιο των πιθανοτήτων» (on the balance of probabilities).
Αξίζει να σημειωθεί ότι στον αστικό τομέα ισχύει η αρχή της «εκ προστήσεως» ευθύνης. Όταν δηλαδή ένα άτομο ενεργεί για λογαριασμό άλλου ή ως εργοδοτούμενος του, το άτομο για λογαριασμό του οποίου γίνεται η ενέργεια ή ο εργοδότης υπέχει «εκ προστήσεως» ευθύνη για αμελείς πράξεις ή παραλείψεις αυτού που ενεργεί. Για παράδειγμα, νοσηλευτήριο που εργοδοτεί κάποια μαία ευθύνεται εκ προστήσεως σε καταβολή αποζημιώσεων για κάθε αμελή πράξη ή παράλειψη της μαίας, όταν αυτή σημειωθεί κατά την ενάσκηση των καθηκόντων που της έχουν ανατεθεί ή κατ’ επίκληση της ενάσκησης αυτών των καθηκόντων.
Στο όλο φάσμα των επαγγελματικών υποχρεώσεων των μαιών υπεισέρχεται και η προστασία των δικαιωμάτων των ασθενών, που αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα διασφάλισης του επιπέδου φροντίδας για την υγεία των πολιτών. Τα δικαιώματα στον τομέα της υγείας και, ειδικότερα, το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας και ασφάλειας, το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής, των προσωπικών δεδομένων και της αξιοπρεπούς μεταχείρισης στη παροχή υπηρεσιών υγείας και το δικαίωμα προστασίας της υγείας με κατάλληλα μέτρα πρόληψης ασθενειών καθώς και φροντίδας υγείας, αποτελούν πλέον βασικά ανθρώπινα δικαιώματα.
Η αναγνώριση δικαιωμάτων στους ασθενείς δεν θα είχε νόημα αν δεν θεμελιωνόταν και παράλληλη υποχρέωση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. Σήμερα είναι νομοθετικά και νομολογιακά δεδομένη η πλήρης ευθύνη για κάθε πράξη που βρίσκεται έξω από τα πλαίσια και τα όρια της αντίληψης περί προστασίας των δικαιωμάτων των ασθενών. Στις 7 Απριλίου, 2005 τέθηκε σε ισχύ ο Νόμος Ι του 2005 ο οποίος προνοεί για την κατοχύρωση και την προστασία των δικαιωμάτων των ασθενών και για τη σύσταση αποτελεσματικού μηχανισμού για τη διεκδίκηση και παρακολούθηση της πρακτικής εφαρμογής του σεβασμού των δικαιωμάτων αυτών σε κάθε νοσηλευτήριο.
Ενώ καταθέτω σοβαρές επιφυλάξεις αναφορικά με την πραγματική υλοποίηση των υποχρεώσεων της πολιτείας για εφαρμογή της νομοθεσίας σε κάθε νοσηλευτήριο, προειδοποιώ ότι οι διατάξεις αυτές συνιστούν κανόνες υποχρεωτικής εφαρμογής και θα αποτελέσουν το σταθερό σημείο αναφοράς σε κάθε περίπτωση που θα διαταχθεί ποινική ή και πειθαρχική έρευνα εναντίον γιατρού, νοσηλευτή ή μαίας.
Εξετάζοντας διαχρονικά τη δράση της μαίας διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της επεκτείνεται κυρίως στις παρεμβάσεις εκείνες που έχουν σκοπό τη διατήρηση και προαγωγή της υγείας μητέρας και παιδιού, και πριν αλλά και μετά την παραμονή σε νοσηλευτήριο. Ίσως αυτός ο ρόλος να είναι μοναδικός στον ευρύτερο χώρο της υγείας, αφού ο ρόλος γιατρών και νοσηλευτών περιορίζεται σε θεραπευτική παρέμβαση για αποκατάσταση της υγείας και τερματίζεται με την έξοδο του ασθενούς από το νοσηλευτήριο.
Οι πιθανοί κίνδυνοι υπέρβασης ή παράβασης καθήκοντος φαίνονται αυξημένοι κατά το πρώτο και το τρίτο από τα τρία χρονικά στάδια της παρέμβασης της μαίας. Κατά το πρώτο στάδιο, τη χρονική περίοδο της εγκυμοσύνης, επισημαίνω τις συμβουλές, παρατηρήσεις, τη σωστή αξιολόγηση των παραμέτρων της κατάστασης εγκύου, την απόφαση για παραπομπή ή μη παραπομπή σε γυναικολόγο κτλ. Κατά το τρίτο στάδιο, τη λοχεία, επισημαίνω το περιεχόμενο εκπαίδευσης της μητέρας, την αναγνώριση αρνητικών συμπτωμάτων σε μητέρα και παιδί, την παρέμβαση σε περίπτωση δυσκολίας στο θηλασμό κτλ. Κίνδυνοι υπάρχουν φυσικά και κατά το δεύτερο, το πιο κρίσιμο ίσως στάδιο, τον τοκετό, αλλά η παρουσία του γιατρού περιορίζει το εύρος της πρωτοβουλίας που είναι δυνατό να εκδηλωθεί από τη μαία. Περιττό βέβαια να τονίσω ότι οι κίνδυνοι του δεύτερου σταδίου είναι οι μεγαλύτεροι στις, έστω περιορισμένες, περιπτώσεις τοκετού στο σπίτι χωρίς την παρουσία γιατρού.
Σε κάθε περίπτωση η σημαντική αναβάθμιση των κανόνων και όρων άσκησης της μαιευτικής, η σημαντική αναβάθμιση του επιπέδου των γνώσεων και της εκπαίδευσης των μαιών, το καταφανώς αναβαθμισμένο περιβάλλον άσκησης της μαιευτικής, καθώς και η χρήση σύγχρονων μέσων, έχουν περιορίσει σημαντικά τον κίνδυνο να αντιμετωπίσει η μαία καταδίκη για αμέλεια σε ποινικό, πειθαρχικό ή αστικό επίπεδο.
Λευκωσία, 08 Ιουνίου 2012
3η Επιστημονική Ημερίδα Μαιευτικής
Νοσοκομείο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’
Στέλιος Θεοδούλου
Νομικός
Πρώην Εισαγγελέας της Δημοκρατίας