Α. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΤΥΧΗ
Αναζητώντας ένα ορισμό για κατανόηση του όρου «παγκοσμιοποίηση», θα υιοθετήσω τον ορισμό που έδωσε το 1996 ο Γενικός Γραμματέας της Συνδιάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD) κ. R. Ricupero, σύμφωνα με τον οποίο, παγκοσμιοποίηση είναι “μια διαδικασία με την οποία οι παραγωγοί και οι επενδυτές συμπεριφέρονται ολοένα και περισσότερο σαν να είναι η παγκόσμια οικονομία μία ενιαία αγορά και ζώνη παραγωγής με περιφερειακούς και εθνικούς υποτομείς, παρά σαν ένα σύνολο εθνικών οικονομιών που συνδέονται με εισροές εμπορίου και επενδύσεων”. Στη βάση της η παγκοσμιοποίηση έχει σαφώς οικονομική ταυτότητα και μπορεί να διακριθεί σε δυο σημαντικές κατηγορίες:
Παγκοσμιοποίηση της κατανάλωσης, όπου η χώρα της παραγωγής ενός προϊόντος καθίσταται ανεξάρτητη από την εθνικότητα των καταναλωτών. Για παράδειγμα, ένας Γερμανός καταναλώνει προϊόντα ξένης παραγωγής, σε ποσοστό που σχετίζεται με το οικονομικό μέγεθος της χώρας παραγωγής του προϊόντος, χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε ομοιότητα στον πολιτισμό, στη γλώσσα ή στους θεσμούς που διέπουν τις δυο χώρες.
Παγκοσμιοποίηση της παραγωγής/ιδιοκτησίας, όπου η εθνικότητα του ιδιοκτήτη και διαχειριστή των παραγωγικών κεφαλαίων είναι ανεξάρτητη από τη χώρα όπου αυτά βρίσκονται. Για παράδειγμα, τα παραγωγικά κεφάλαια του Καναδά ανήκουν σε ξένους κατά το ίδιο ποσοστό κατά το οποίο ανήκουν τα ξένα παραγωγικά κεφάλαια παγκόσμια. Κατά συνέπεια, μόνο 3% περίπου των Καναδικών παραγωγικών κεφαλαίων ανήκουν σε Καναδούς, ενώ εταιρείες με έδρα τον Καναδά έχουν το 97% περίπου των κεφαλαίων τους στο εξωτερικό.
Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Η ανάπτυξη του εμπορίου και οι αποικισμοί των παραλίων της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας κατά την κλασσική αρχαιότητα από τους Έλληνες ήταν μια μορφή παγκοσμιοποίησης. Σήμερα ωστόσο η παγκοσμιοποίηση κινείται από τις επαναστατικές εξελίξεις στην τεχνολογία της πληροφορικής και των επικοινωνιών παρουσιάζοντας μια ραγδαία κλιμάκωση κατά τις τελευταίες δυο δεκαετίες. Στην κλιμάκωση αυτή έχουν συμβάλει οι ακόλουθοι παράγοντες:
- Σταθερή μείωση του κόστους μεταφοράς των αγαθών. Χαμηλότερα κόστα και σύντμηση του χρόνου μεταφοράς συνεπάγεται τη διακίνηση περισσότερων αγαθών σε μεγαλύτερες αποστάσεις.
- Σημαντική μείωση της σημασίας των εμπορικών συνόρων, με την εφαρμογή όλο και χαμηλότερων δασμολογικών συντελεστών.
- Μείωση των δαπανών επικοινωνίας. Η τεχνολογία επιτρέπει σήμερα τη διακίνηση ιδεών και μηνυμάτων παγκόσμια και με χαμηλό κόστος.
- Αυξανόμενη ομοιότητα στην καταναλωτική συμπεριφορά των διάφορων λαών, λόγω της διαφήμισης, της μεγάλης ευκολίας στη διακίνηση του ατόμου από χώρα σε χώρα, της μετανάστευσης και, φυσικά, της ραγδαία αυξανόμενης μαζικής χρήσης του διαδικτύου.
Β. ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΤΥΧΗ
Η παγκοσμιοποίηση δεν αποτελεί μόνο μια οικονομική και κοινωνική εξέλιξη. Συνοδεύτηκε και από μία σημαντική θεσμική εξέλιξη η οποία μάλιστα, για να ακριβολογούμε, άρχισε πολύ πριν ενταθεί η οικονομική πτυχή της παγκοσμιοποίησης: τη σταδιακή διαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου που διευκόλυνε τις διεθνείς συναλλαγές.
Από το 1948, στο πλαίσιο της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου, της ευρύτερα γνωστής ως GATT και μέσα από διαδοχικές συνδιασκέψεις, αίρονται σταδιακά διάφοροι “περιορισμοί” στη διακίνηση των προϊόντων μεταξύ των χωρών. Ο Γύρος της Ουρουγουάης που άρχισε το 1986 και ολοκληρώθηκε το 1994 αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στη θεσμική προώθηση της παγκοσμιοποίησης του εμπορίου, καθώς επέκτεινε την αρχή της ελευθερίας του εμπορίου και στη γεωργία, τις υπηρεσίες, την κλωστοϋφαντουργία και την πνευματική ιδιοκτησία. Παράλληλα, όπως αποφασίσθηκε σε αυτό το Γύρο, ιδρύθηκε την 1η Ιανουαρίου του 1995 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου με σκοπό να θεσπίζει και να βελτιώνει του κανόνες εμπορικής συνεργασίας μεταξύ των μελών του και να διευθετεί τις εμπορικές διαφορές μεταξύ τους.
Γ. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ
Οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης έχουν άμεση σχέση με την οικονομική ευρωστία και τα διαθέσιμα παραγωγικά κεφάλαια, αλλά και τις πολιτισμικές αντιστάσεις κάθε χώρας. Από στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών προκύπτει ότι η συνολική περιουσία των 200 πλουσιότερων ανθρώπων στο κόσμο άγγιζε το 1 τρισεκατομμύριο δολάρια το 1999, ενώ τα συνολικά έσοδα των 582 εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν στις 43 λιγότερο αναπτυσσόμενες χώρες είναι μόλις 146 δισεκατομμύρια.
Σε επίπεδο ατόμου, οι συνέπειες προκύπτουν περισσότερο από την άποψη ότι, για να επιβιώσει η εθνική οικονομία χρειάζεται μεταρρύθμιση όλων των θεσμών προς την κατεύθυνση της πλήρους ενίσχυσής της, με υποβάθμιση της υποχρέωσης του κράτους για άσκηση ανθρωποκεντρικής πολιτικής. Ακόμα, το άτομο επηρεάζεται από την παγκοσμιοποίηση ανάλογα με το βαθμό υιοθέτησης του καταναλωτικού μοντέλου που «επιβάλλεται» από τις διεθνείς εταιρείες.
Οι νέες πολιτικές προκλήσεις μετά την κατάρρευση του Ανατολικού συνασπισμού είναι η προσπάθεια για υποβάθμιση των εθνικών κρατών στο πλαίσιο υπερεθνικών συμμαχιών, η γιγάντωση της μετανάστευσης και η κατάργηση κάθε προστατευτικού μέτρου για εθνικώς ευαίσθητους τομείς (πχ. η γεωργία, η βιομηχανία). Τα δύο τελευταία, όπως και άλλα πολλά, είναι συνέπειες του πρώτου, της πολιτικής που μειώνει τη σημασία του κράτους-έθνους.
Αυτό ουσιαστικά οδηγεί προς ένα παγκόσμιο, μάλλον ανελεύθερο κράτος, ένα χωνευτήρι μέσα στο οποίο κινδυνεύει με εξαφάνιση κάθε εθνική ιδιαιτερότητα και όλοι θα συναγωνίζονται υπό συνεχώς επιδεινούμενες συνθήκες.
Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την άμβλυνση των εθνικών συνόρων και την αύξηση των διακρατικών ανταλλαγών προϊόντων, υπηρεσιών, κεφαλαίων, ανθρώπων και ιδεών. Πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο φαινόμενο που αφορά την τεχνολογία, την οικονομία, την πολιτική, αλλά και τον πολιτισμό.
Η πιο κρίσιμη, κατά την εισήγηση μου, συνέπεια της παγκοσμιοποίησης είναι η ισοπέδωση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων των λαών και η παράλληλη κλιμακούμενη ανάπτυξη και προβολή ενός προκατασκευασμένου ανθρώπινου μοντέλου, το οποίο ιεραρχεί στην κορυφή των αξιών του την κατανάλωση. Βασική όμως πραγματικότητα την οποία θα πρέπει να παραδεχτούμε, για να είναι τα συμπεράσματά μας υπεύθυνα και ορθά, είναι ότι η έκταση και η ένταση επηρεασμού μιας κοινωνίας από ξενόφερτα πρότυπα εξαρτάται από τις εσωτερικές αντιστάσεις της. Είναι αδύνατο ή, έστω, δύσκολο να επικρατήσουν πρότυπα που δεν σχετίζονται με την παράδοση και τις ηθικο-κοινωνικές αντιλήψεις μιας κοινωνίας, όταν υπάρχουν, διατηρούνται και συντηρούνται δικά της πρότυπα, βαθιά ριζωμένα στη συνείδηση των μελών της.
Δ. Η ΟΡΘΗ ΑΜΥΝΑ
Η ανθρωπότητα, αλλά και το κάθε άτομο χωριστά, καλείται να απαντήσει σε ένα θεμελιακό ερώτημα: Είναι δυνατή η αντίσταση ενάντια στις αρνητικές παραμέτρους της παγκοσμιοποίησης και με ποιο τρόπο;
Έχω την άποψη ότι η επέκταση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης δεν μπορεί να χαλιναγωγηθεί με διαδηλώσεις, βίαιες ή μη, κάθε φορά που συνεδριάζουν οι διάφοροι φορείς της. Η παγκοσμιοποίηση είναι μια ισχυρή πραγματικότητα που δεν μπορεί να ανατραπεί με λαϊκές κινητοποιήσεις, χωρίς βέβαια να τις απορρίπτω, κυρίως γιατί οι συνέπειες της έχουν γίνει αποδεκτές από μεγάλες ομάδες κάθε λαού.
Η ορθή, κατά την εισήγηση μου, πορεία άμυνας των λαών ενάντια στην καταπίεση και την αλλοτρίωση που συνεπάγεται η παγκοσμιοποίηση είναι η συνειδητή, συνεπής, συντονισμένη προσπάθεια για την αναμόρφωση της, με κύριο άξονα δράσης την απαίτηση για ενσωμάτωση της προστασίας και προαγωγής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσα στους ίδιους τους θεσμούς, αλλά και στην πρακτική της παγκοσμιοποίησης.
H οπτική μας για την ενιαία ανθρωπότητα πρέπει να εξελιχθεί πέρα από τα όρια του κράτους-έθνους έτσι ώστε η πραγμάτωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να αντιμετωπίζεται με την ίδια σοβαρότητα και να τυγχάνει της ίδιας υποστήριξης σε όλα τα μέρη του κόσμου. Θα πρέπει δηλαδή να υιοθετηθούν νέοι όροι, όπως η παγκοσμιοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Tα παγκόσμια προβλήματα χρήζουν παγκόσμιας απάντησης, τονίζει η Sakiko Fukuda-Parr, Διευθύντρια Γραφείου της Έκθεσης για την Aνθρώπινη Aνάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών: “Oι αρχές και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρέπει να ενσωματωθούν στους κανόνες και στους θεσμούς της παγκοσμιοποίησης.”
Η φθίνουσα αυτονομία των κρατών μπροστά στην αυξανόμενη παγκόσμια οικονομική ενσωμάτωση εναποθέτει μεγαλύτερες ευθύνες σε φορείς όπως η Διεθνής Oργάνωση Eμπορίου καθώς και σε διεθνείς εταιρείες προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η πολιτική τους θα υποστηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Οι κανόνες του εμπορίου έχουν αναπτυχθεί ποικιλόμορφα, εντελώς ανεξάρτητα από τις αρχές για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τις περιβαλλοντικές συμφωνίες. Χρειάζεται συντονισμένη πίεση προς τα διεθνή θεσμικά όργανα, ώστε να τεθούν αυστηρές δεσμευτικές αρχές στις διεθνείς συμβάσεις και συμφωνίες που συνάπτονται στον τομέα του εμπορίου και της οικονομικής διαχείρισης. Eπίσης, δεδομένου ότι οι πολύπλευρες εμπορικές συμφωνίες έχουν σοβαρές συνέπειες για την ανθρώπινη ευημερία και τα δικαιώματα, η αξιολόγηση των επιπτώσεων τους θα πρέπει να αποτελεί μέρος των διαπραγματεύσεων για τη σύναψη τους.
Για παράδειγμα η διεθνής συμφωνία για τους Tομείς των Πνευματικών Δικαιωμάτων που σχετίζονται με το Eμπόριο (TRIPS) έχει επικριθεί γιατί μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των τιμών των φαρμάκων, καθιστώντας πολλά σωτήρια φάρμακα απαγορευτικά για τους φτωχούς, καθώς και για την αποτυχία της να προστατεύσει την παραδοσιακή γνώση των αυτοχθόνων κοινοτήτων. Επαναδιαπραγμάτευση της διεθνούς αυτής συμφωνίας, με αξιολόγηση των επιδράσεων της στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θα μπορούσε να απαλείψει ή να αμβλύνει τις αρνητικές της παραμέτρους.
Χρειάζεται εξάλλου καταπολέμηση της μυστικότητας στο διακανονισμό πολλών διεθνών εμπορικών και οικονομικών συμφωνιών, δεδομένου ότι η πρακτική αυτή είναι ασύμβατη με μια προσέγγιση ευνοϊκή για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αφού δεν εξασφαλίζει την διαφάνεια της οικονομικής τους πολιτικής και υπονομεύει την ύπαρξη ή τον εντοπισμό υπευθύνων. “Aυτό είναι ιδιαίτερα σοβαρό γιατί οι πολίτες που αποκλείονται από τη δυνατότητα συζήτησης των επιλογών συχνά είναι εκείνοι στους οποίους θα πέσει το βάρος να εξοφλήσουν τα συναπτόμενα χρέη.
Mια αναθεώρηση της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων πρέπει να εστιαστεί στην συμμετοχή των πιο μικρών και αδύναμων χωρών στις διαπραγματεύσεις και τους διακανονισμούς των διαφωνιών. Mια αναθεώρηση οφείλει να λάβει υπόψη της τη μεγαλύτερη συμμετοχή των κοινωνικών ομάδων και των μη κυβερνητικών οργανώσεων αντί να τους περιορίζει σε παρασκηνιακές συσπειρώσεις και πορείες διαμαρτυρίας. Στο σημείο αυτό διακρίνω το ρόλο που μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει ένα αναβαθμισμένο ΠΣΕ στο χώρο της Κύπρου και της Ευρώπης.
Σ’ έναν κόσμο που οδεύει προς την ολοκληρωτική παγκοσμιοποίηση, οι πολυεθνικές εταιρείες, υπεύθυνες περίπου για το ένα τέταρτο της παγκόσμιας παραγωγής, έχουν την ευθύνη να προσαρμόσουν τις πρακτικές τους προς την πραγμάτωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. H στάση των εταιρειών μπορεί να επηρεάσει σημαντικά (θετικά ή αρνητικά) την πραγμάτωση των δικαιωμάτων σε επίπεδο εργοδοσίας, περιβαλλοντικών επιπτώσεων και προάσπισης μιας ευρύτερης πολιτικής. Ωστόσο οι διεθνείς νόμοι θεωρούν ακόμα υπόλογους τα κράτη και όχι τις εταιρείες και γι αυτό χρειάζεται συντονισμένος αγώνας για τροποποίηση της σχετικής διεθνούς νομοθεσίας.
Οι εισηγήσεις μου για αγώνα με στόχο την αναμόρφωση των θεσμών και της πρακτικής της παγκοσμιοποίησης δεν κινούνται στη σφαίρα της φαντασίας. Η επίμονη και συντονισμένη προσπάθεια κοινωνικών ομάδων έχει ήδη αποδώσει καρπούς σε σημαντικά θέματα. Δείγμα υγιούς παγκοσμιοποίησης είναι, για παράδειγμα, η σύσταση και λειτουργία του Μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, έστω και παρά τη λυσσώδη αντίδραση των ΗΠΑ. Δείγμα επίσης υγιούς παγκοσμιοποίησης αποτελεί η διαμόρφωση ενιαίου θεσμικού πλαισίου αντιμετώπισης των οικονομικών μεταναστών, τόσο στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών, όσο και στα πλαίσια, κυρίως, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα έλεγα ότι, ακόμα και το παγκόσμιο κίνημα που όλο και αναπτύσσεται στις μέρες μας ενάντια στις πολεμικές επιλογές του Αμερικανικού κατεστημένου αποτελεί μια μορφή υγιούς παγκοσμιοποίησης της αντίληψης των λαών για ειρήνη και ευημερία.
Στον αγώνα αυτό της επικράτησης των ανθρώπινων αξιών όλοι έχουν να διαδραματίσουν ρόλο και όλων ο ρόλος είναι σημαντικός. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα να κρύβεται πίσω από μεμψιμοιρίες. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ακόμα ότι το μικρό μέγεθος του λαού ή της οικονομίας ενός κράτους δεν αποτελεί εμπόδιο για ουσιαστική συμβολή στην παγκόσμια προσπάθεια για διαμόρφωση ενός καλύτερου και πιο ευτυχισμένου μέλλοντος.
Η πορεία της κυπριακής κοινωνίας προς την παγκοσμιοποίηση θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη και μη αναστρέψιμη. Το αν η πορεία αυτή θα αποδειχτεί θετική ή αρνητική για τον πολιτισμό μας εξαρτάται αποκλειστικά από τις δικές μας αντιστάσεις στις προκλήσεις και τις δικές μας επιλογές. Ιδιαίτερα τώρα, με την ολοκλήρωση της ένταξης της Κυπριακής Δημοκρατίας στη μεγάλη Ευρωπαϊκή οικογένεια, αξίζει να υιοθετήσουμε τη θεμελιακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για διατήρηση της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Η εδραίωση των δημοκρατικών αξιών στον Ευρωπαϊκό χώρο στηρίζεται στη λειτουργία του πολύ-πολιτισμικού μοντέλου, όπου οι ιδιαιτερότητες και οι αξίες κάθε χώρας μέλους συνθέτουν και σφυρηλατούν το θεμέλιο της Ευρωπαϊκής έννομης τάξης.
Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Είναι λοιπόν η εισήγηση μου ότι η παγκοσμιοποίηση δεν είναι κατ’ ανάγκη αρνητικό φαινόμενο για τα κράτη και τον άνθρωπο. Ο τρόπος εκδήλωσης της είναι αυτός που καθορίζει την επικράτηση της θετικής ή της αρνητικής της παραμέτρου.
Είναι ακόμα η εισήγηση μου πως οι άνθρωποι μπορούν, με σοβαρές, μελετημένες και συντονισμένες ενέργειες, να αναστρέψουν την αρνητική επίδραση της παγκοσμιοποίησης και να ενσωματώσουν στους θεσμούς και τους κανόνες της το σεβασμό, την προάσπιση και την προαγωγή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Καταλήγοντας επιτρέψτε μου να συνοψίσω το μήνυμα που επιχείρησα να δώσω με την εισήγηση μου, αναφέροντας την προσφιλή σε μένα ρήση του μεγάλου Νίκου Καζαντζάκη: «Εγώ, εγώ μονάχος έχω χρέος να σώσω τη γη. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω».
16 Μαρτίου 2003
Στέλιος Θεοδούλου
Πρόεδρος Παγκύπριου Συνδέσμου
Για την Προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων,
Αντιπρόεδρος ΠΣΕ