Αν κάποιος διαβάσει την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, θα διαπιστώσει ότι τα περισσότερα, αν όχι όλα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες που καθορίζονται ως η ελάχιστη κοινή επιδίωξη της ανθρωπότητας έχουν αμφισβητηθεί ή παραβιαστεί σε περιπτώσεις φορέων ή ασθενών του Συνδρόμου Επίκτητης Ανοσοποιητικής Ανεπάρκειας.
Σύμφωνα με έρευνες που έχουν διενεργηθεί σε προηγμένες χώρες, έχουν καταγραφεί παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε περιπτώσεις φορέων ή ασθενών του AIDS στους τομείς της στέγασης, εργασίας, πρόσβασης σε υπηρεσίες και σε ιατρική περίθαλψη, καθώς και του τρόπου παροχής της ιατρικής περίθαλψης, εκπαίδευσης, κηδεμονίας, ασφάλισης, σεξουαλικού προσανατολισμού, φύλου και φυλής. Οι χρήστες ενέσιμων ψυχότροπων ουσιών και οι φυλακισμένοι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι σε τέτοιου είδους παραβιάσεις. Η φτώχια αυτή καθαυτή προκύπτει ως πρόβλημα στην περίπτωση του AIDS, αφού άνθρωποι οδηγούνται σε κατάσταση φτώχιας λόγω του AIDS και η φτώχια θέτει το άτομο σε μεγαλύτερους κινδύνους. Άνκαι δεν υπάρχει αντίστοιχη έρευνα για την Κύπρο, η κατάσταση δεν είναι διαφορετική. Θα έλεγα ότι είναι μάλλον χειρότερη σε κάποια σημεία.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, ενώ οι περισσότερες ασθένειες προκαλούν τη συμπάθεια και τη συμπαράσταση από την οικογένεια, τους φίλους και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, τα άτομα με AIDS αντιμετωπίζουν την απόρριψη και την αποστροφή, ενώ προκαλούν το φόβο και τον κοινωνικό ρατσισμό. Έτσι, ενώ τα άτομα με AIDS προσπαθούν να αντλήσουν κάθε απομεινάρι εσωτερικής δύναμης μπροστά στην απειλή του θανάτου, έχουν παράλληλα να αντιπαλέψουν με την αρνητική, ρατσιστική, πολλές φορές απάνθρωπη συμπεριφορά των ανθρώπων, ακόμα και προσώπων του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος.
Σύμφωνα με έγκυρες έρευνες, η ρατσιστική στάση της κοινωνίας απέναντι στα άτομα με AIDS αποδίδεται κυρίως στην άγνοια και την ατεκμηρίωτη προκατάληψη.
Στην Κύπρο, για την άγνοια η ευθύνη θα πρέπει να απονεμηθεί στην πολιτεία και τους οργανωμένους κοινωνικούς φορείς, κρατικούς και μη, για την αποτυχία τους σε μεγάλο βαθμό να ενημερώσουν, μέσα από κατάλληλα και εύληπτα προγράμματα, σωστά τον πληθυσμό, όχι για τους τρόπους μετάδοσης, αλλά για την κοινωνική διάσταση του AIDS.
Για την προκατάληψη η ευθύνη πρέπει να κατανεμηθεί, περισσότερο ή λιγότερο,
- στον υποβόσκοντα ρατσισμό που μαστίζει την κοινωνία μας για κάθε τι διαφορετικό,
- στην αδυναμία των αρμόδιων κρατικών αξιωματούχων να αντιληφθούν και να υιοθετήσουν πολιτικές που στηρίζονται στην εμπειρία και τη μελέτη προγραμμάτων που έχουν εφαρμοστεί και αξιολογηθεί από άλλες χώρες και διεθνείς οργανισμούς,
- στα ταμπού που έχουν δημιουργήσει οι κοινωνικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, και
- στην αρνητική προβολή της ασθένειας και των κινδύνων της από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Θα πρέπει να τονιστεί ότι η δυσμενής διάκριση ενάντια στα άτομα με AIDS εκδηλώνεται πολλές φορές με έντονα σκληρό τρόπο, ένα τρόπο που δεν χαρακτηρίζει τα άτομα που την εκδηλώνουν στη συνήθη καθημερινή τους ζωή.
Η αρνητική αυτή συμπεριφορά δεν είναι, βέβαια, κυπριακό φαινόμενο. Η προκατάληψη, ο στιγματισμός, ακόμα και η βία ενάντια στα άτομα με AIDS «αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο». Το AIDS χρησιμοποιείται, συνειδητά ή υποσυνείδητα, «ως αποδέκτης μομφής, στιγματισμού και προκατάληψης σε σχέση με ομοφυλόφιλους άνδρες, πόρνες, χρήστες ναρκωτικών»[1] και αλλοδαπούς συγκεκριμμένων εθνικοτήτων που βρίσκονται σε συγκεκριμμένες χώρες.
Γενική είναι η εντύπωση ότι η δυσμενής διάκριση ενάντια στα άτομα με AIDS είναι πολύ πιο εκτεταμένη στην πράξη από ότι εμφανίζεται σε επίσημες έρευνες και στατιστικά στοιχεία. Παρά τα διάφορα προγράμματα που έχουν εφαρμοστεί για αντιμετώπιση της αρνητικής αυτής κατάστασης, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο επιτυχημένα, η εμπειρία αποδεικνύει δυστυχώς ότι η δυσμενής αυτή διάκριση επεκτείνεται περισσότερο, αποκτώντας μια πιο «εκλεπτισμένη» και πολύπλοκη μορφή.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη Καναδού ειδικού[2] σύμφωνα με την οποία, δεν μπορεί κάποιος «να μιλά για διάκριση βασισμένη στο AIDS, χωρίς να λαμβάνει υπόψη πολλές άλλες μορφές διάκρισης, ειδικά διακρίσεις σε βάρος των ομοφυλοφίλων, των ναρκωμανών, των πορνών και των περιθωριακών ατόμων». Κατά συνέπεια, η διάκριση στον τομέα του AIDS φαίνεται να θεμελιώνεται, τόσο στο φόβο που έχει δημιουργηθεί για την ίδια την ασθένεια, όσο και σε προϋπάρχουσα τιμωρητική διάθεση εναντίον των ομάδων εκείνων που πιστεύεται ότι είναι υπεύθυνες για τη διάδοσή της, αλλά και που έχουν τοποθετηθεί έτσι κι αλλοιώς στο περιθώριο από την κοινωνία μας.
Στον τομέα του AIDS ο σεβασμός για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν είναι απλά μια νομική και ηθική αναγκαιότητα, αλλά και η βάση για πρακτικά αποτελεσματική κρατική πολιτική. Δεν υπάρχει πια καμιά αμφιβολία ότι ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ατόμων με AIDS σώζει ζωές και αυτή την αλήθεια θα πρέπει να την αντιληφθεί το ταχύτερο δυνατό η κυπριακή πολιτεία και κοινωνία. Είναι ευρύτατα αποδεκτό σήμερα ότι νομοθεσίες και πρακτικές που τείνουν να δημιουργήσουν ή να συντηρήσουν διακρίσεις σε βάρος ατόμων με AIDS ή ατόμων που μπορούν να καταταχθούν σε ομάδες ψηλού κινδύνου είναι ηθικά διάτρητες, ενώ εμποδίζουν κάθε θετική προσπάθεια στον τομέα της δημόσιας υγείας.
Χωρίς αμφιβολία, η δυσμενής διάκριση εναντίον ατόμων με AIDS δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με την παραγνώριση του προβλήματος. Δεν αναμένεται να εξαλειφθεί απλά με την καλύτερη ενημέρωση της κοινωνίας για τον ιό και τους τρόπους μετάδοσής του. Χρειάζεται μια προσεκτικά σχεδιασμένη στρατηγική, βασισμένη σε υπεύθυνη ερευνητική τεκμηρίωση, για αναστροφή επιτέλους των τάσεων κοινωνικού ρατσισμού.
Αντί λοιπόν να επικεντρωθώ σε κριτική για τις ελλείψεις, θεωρώ πιο εποικοδομητικό να επιχειρήσω, με επιγραμματικά σύντομο τρόπο, να εισηγηθώ τα επί μέρους θέματα πάνω στα οποία πιστεύω ότι θα πρέπει να θεμελιωθεί μια σωστή στρατηγική, μεταφέροντας τη σύνοψη των πιο πρόσφατων πορισμάτων που έχουν προκύψει από το σχετικό προβληματισμό διεθνών, περιφεριακών και τοπικών οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η σειρά παράθεσης των θεμάτων ακολουθεί την αξιολόγηση προτεραιοτήτων όπως έχει καθοριστεί με βάση τις σχετικές έρευνες σε μεγάλες χώρες του εξωτερικού, χωρίς να υποστηρίζω ότι η ίδια σειρά αξιολόγησης ισχύει απόλυτα στην περίπτωση της Κύπρου:
1.Φροντίδα και περίθαλψη: Εξάλειψη κάθε συμπεριφοράς και πρακτικής βασισμένων στην προκατάληψη, από άτομα που είναι καθηκόντως επιφορτισμένα με την παροχή ιατρικής φροντίδας και περίθαλψης, κυρίως στο δημόσιο τομέα.
2.Φυλακές: Διασφάλιση της ενδεδειγμένης συνεχούς ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, της εμπιστευτικότητας και διακριτικότητας σχετικά με αποτελέσματα εξετάσεων και άλλες προσωπικές πληροφορίες, για φυλακισμένα άτομα με AIDS.
3.Εξετάσεις και εμπιστευτικότητα: Αποκλεισμός κάθε εξέτασης για σκοπούς εντοπισμού οροθετικών ατόμων χωρίς την συγκεκριμμένη, μετά από ενημέρωση, ελεύθερη συγκατάθεσή τους. Αποκλεισμός διενέργειας τέτοιας εξέτασης χωρίς συμβουλευτική καθοδήγηση και υποστήριξη, πριν και μετά την εξέταση, ακόμα και στις περιπτώσεις εξετάσεων ρουτίνας όπου αυτές πραγματοποιούνται. Διασφάλιση της δυνατότητας διενέργειας ανώνυμης εξέτασης και αποκλεισμός της υποχρεωτικής εξέτασης για οποιαδήποτε ομάδα του πληθυσμού. Εγκαθίδρυση ορθής μεθόδου και υποστήριξης για πρακτική εφαρμογή της υποχρέωσης για ενημέρωση του ερωτικού συντρόφου. Εγκαθίδρυση της ασφαλέστερης δυνατής μεθόδου για εμπιστευτικότητα στη συλλογή, φύλαξη και μετάδοση προσωπικών ιατρικών πληροφοριών.
4.Ποινικοποίηση της μετάδοσης του AIDS: Εγκατάλειψη της θεωρίας της καταναγκαστικής προστασίας της δημόσιας υγείας μέσα από την ποινικοποίηση συμπεριφορών και ενεργειών στον τομέα της μετάδοσης του AIDS. Ενδιαφέρουσα θα ήταν η εγκαθίδρυση καναλιών επικοινωνίας ανάμεσα στο ειδικευμένο προσωπικό του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα υγείας, των οργανωμένων ομάδων που ασχολούνται με τα δικαιώματα και τη φροντίδα και στήριξη των ατόμων με AIDS, των οργανώσεων νομικών, του κοινοβουλίου και του τομέα της δικαιοσύνης. Απόλυτος αποκλεισμός κάθε ιδέας για άμεση ή έμμεση περιθωριοποίηση των ατόμων με AIDS, όπως και των ατόμων που ανήκουν σε ομάδες ψηλού κινδύνου.
5.Πολιτική και προγράμματα για τις ψυχότροπες ουσίες: Διενέργεια έγκυρης έρευνας για την επίδραση της νομικής αντιμετώπισης της χρήσης ψυχότροπων ουσιών στη μετάδοση του AIDS και την πρόληψη τέτοιας μετάδοσης. Εγκαθίδρυση προγραμμάτων στήριξης, θεραπείας και απεξάρτησης χρηστών ψυχότροπων ουσιών και διασφάλιση ελεύθερης πρόσβασης και εμπιστευτικότητας για όσους θα ήθελαν να τα χρησιμοποιήσουν. Θεώρηση των εξαρτημένων προσώπων ως περιστατικών ιατρικής και όχι ποινικής φύσης.
6.Επιστροφή στην εργασία: Πρακτική διασφάλιση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων οροθετικού που επιστρέφει στην εργασία του. Περιφρούρηση της εμπιστευτικότητας των προσωπικών ιατρικών πληροφοριών του εργοδοτούμενου ατόμου με AIDS που δυνατό να κατέχει ο εργοδότης του. Συστηματική ενημέρωση για αποφυγή συμπεριφορών και ενεργειών βασισμένων στην προκατάληψη στον εργασιακό χώρο. Εφαρμογή ελαστικής πολιτικής παραχώρησης αδειών απουσίας για σκοπούς ιατρικής θεραπείας ή νοσηλείας.
7.Φτώχια, εισοδηματική στήριξη, οφελήματα: Εισαγωγή προγράμματος οικονομικής στήριξης ατόμων με AIDS και ειδικών επιδομάτων για διευκόλυνση της αναγκαίας και κατάλληλης ιατροφαρμακευτικής αγωγής πάνω σε μόνιμη βάση. Πρόληψη με τη λήψη κατάλληλων μέτρων του ενδεχομένου να περιέλθει το άτομο με AIDS σε κατάσταση φτώχιας ή να αντιμετωπίση προβλήματα που σχετίζονται με τη φτώχια όπως, αδυναμία εξασφάλισης εισοδήματος, τροφής, στέγης κλπ.
8.Προκατάληψη: Διασφάλιση της αποφυγής άμεσων ή έμμεσων συμπεριφορών και ενεργειών που στηρίζονται στην προκατάληψη σε όλους ανεξαίρετα τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, περιλαμβανομένων βεβαίως των τομέων της εργασίας, της στέγης, της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, της εκπαίδευσης, της αντιμετώπισης από τις κρατικές και διωκτικές αρχές κλπ.
9.Θέματα ειδικά για γυναίκες: Διασφάλιση του βασικού δικαιώματος της μητρότητας, της ίσης συμμετοχής στα γονεϊκά δικαιώματα και της ισότητας στα πλαίσια του οικογενειακού δικαίου.
10.Νομοθεσία, πολιτική και πρακτική στη δημόσια υγεία: Συνεχής προσπάθεια για προαγωγή και ενδυνάμωση του ρόλου της δημόσιας υγείας σε σχέση με την ενημέρωση, την πρόληψη και τη στήριξη αναφορικά με το AIDS και τη διαχείριση της εφαρμογής ορθής και αποτελεσματικής πολιτικής, σε συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς και εξιδεικευμένα σώματα, καθώς και η δρομολόγηση και οικονομική κάλυψη ερευνών στους διάφορους τομείς που αφορούν στην πρόληψη, την ενημέρωση, τη θεραπεία και τη στήριξη στον τομέα του AIDS.
11.Παιδιά και νέοι: Διασφάλιση της εμπιστευτικότητας στα πλαίσια συστημάτων φροντίδας και προστασίας. Διενέργεια αξιόπιστης έρευνας σχετικά με τις άμεσες επιπτώσεις διαφόρων νομικών καθεστώτων σε σχέση με τη χρήση ψυχότροπων ουσιών και της μακρόχρονης επίδρασής τους στην υγεία. Συντονισμός αντιφατικών πρακτικών και ρυθμίσεων ανάμεσα στις κρατικές υπηρεσίες φροντίδας και στήριξης και των διωκτικών αρχών. Εισαγωγή της σεξουαλικής αγωγής στην εκπαίδευση.
12.Θέματα ομοφυλοφίλων: Εξάλειψη των διακρίσεων στη βάση των σεξουαλικών επιλογών του ατόμου, τόσο σε επίπεδο νομοθεσίας, όσο και σε επίπεδο διοικητικής πολιτικής και πρακτικής. Λήψη μέτρων για απάμβλυνση της προκατάληψης για τους ομοφυλόφιλους συντρόφους.
13.Πορνεία: Άνκαι η κυπριακή πολιτεία και κοινωνία δεν φαίνεται έτοιμη, είναι αναγκαίο να εξεταστεί το ενδεχόμενο αποποινικοποίησης της πορνείας, με σκοπό την προστασία των γυναικών που για οποιουσδήποτε λόγους εργάζονται ως πόρνες, από την κακομεταχείριση, την εκμετάλλευση, τη φτώχια και το AIDS και τις άλλες σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες. Έγκυρες έρευνες έχουν αποδείξει ότι, όσο περισσότερο διώκεται η πορνεία, τόσο αυξάνεται η εγκληματικότητα και οι σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες.
14.Αναμόρφωση της κρατικής πολιτικής στον τομέα της υγείας: Υπάρχει δυστυχώς η μάλλον δικαιολογημένη εντύπωση ότι η κρατική πολιτική στον τομέα της υγείας υιοθετεί συμβιβασμούς με στόχο τη μείωση της επιβάρυνσης του κρατικού προϋπολογισμού. Η χάραξη της πολιτικής της Κυπριακής Δημοκρατίας για τα πρώτα χρόνια της τρίτης χιλιετίας θα πρέπει να θεμελιωθεί πάνω στην υπεύθυνη και σοβαρή αντιμετώπιση του πολύ σοβαρού προβλήματος του AIDS, μεριμνώντας για την παραχώρηση των αναγκαίων κονδυλιών προς αυτή την κατεύθυνση.
Η αντιμετώπιση του AIDS και των ατόμων που ζουν μ’ αυτό είναι υπόθεση όλων μας, πρώτιστα όμως είναι υπόθεση της πολιτείας. Θεμέλιο και στήριγμα και προϋπόθεση επιτυχίας για μια τέτοια αντιμετώπιση αποτελεί ο σεβασμός και η προάσπιση των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας των ατόμων με AIDS.
Είναι άδικο να αναζητούμε δικές μας, πρωτόγονες και αμφίβολης αξίας μεθόδους αντιμετώπισης, όταν μπορούμε να αξιοποιήσουμε τη γνώση και την εμπειρία χωρών που υπεύθυνα έχουν μελετήσει το πρόβλημα και έχουν υιοθετήσει λύσεις που φαίνεται να αποδίδουν θετικά αποτελέσματα. Κι αυτές οι χώρες πέρασαν αρχικά από το πλέγμα των δικών μας σημερινών προβληματισμών και προχώρησαν. Ας εκμεταλλευτούμε τη δική τους εμπειρία. Ας πάψουμε επιτέλους τη στρουθοκαμηλική πολιτική της επιλεκτικής υιοθέτησης μόνο όσων μας συμφέρουν, ή όσων δεν έχουν πολιτικό ή οικονομικό κόστος και να απορρίπτουμε τα υπόλοιπα. Έχουμε ευθύνη και καθήκον απέναντι στο μέλλον του τόπου και του λαού μας.
Σε κάθε περίπτωση, η πρόκληση της ορθής αντιμετώπισης του AIDS είναι μπροστά μας. Αυτή η ορθή αντιμετώπιση περνά αναγκαστικά μέσα από το σεβασμό και την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας των ατόμων με AIDS. Η εξάλειψη των διακρίσεων και της προκατάληψης εναντίον τους θα πρέπει να είναι η πρωταρχική, συνεχής και συνεπής επιδίωξή μας.
12 Δεκεμβρίου 1999.
Στέλιος Θεοδούλου,
Ανώτερος Δικηγόρος της Δημοκρατίας,
Πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου
για την Προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
[1] R.Cohen, LS Wiseberg. Double Jeopardy – Threat to Life and Human Rights. Discrimination against Persons with AIDS. Cambridge, MA: Human Rights Internet, 1990, at 3.
[2] D Garmaise D. The Role of Prejudice and Discrimination in AIDS (address to a public forum on AIDS Awareness and Responsibility: Bigotry and Education in Canadian Society, McGill AIDS Centre, Montreal, 1 December 1993). Ottawa: Canadian AIDS Society, 1993.